Ulaşım Ana Planı, Şehrin yürürlükte olan Nazım İmar Planında yer alan strateji ve gelişme önerileri çerçevesinde; şehre ait mekansal, sosyal ve ekonomik özelliklere göre ulaşım ihtiyaç ve talepleri doğrultusunda sürdürülebilir gelişmeyi sağlamaya yönelik; toplumsal açıdan hakkaniyeti, ekonomik açıdan verimi sağlamaya yönelik; ülkenin kaynaklarını israf etmeden ve çevreye zarar vermeden;
- Yolculuk süresi ve trafik yoğunluğunun azaltılması,
- Ulaşım türleri arasındaki entegrasyonun optimize edilerek geliştirilmesinin sağlanması,
- Trafik güvenliğinin sağlanarak kazaların azaltılması,
- Yaya yolculuk koşullarının iyileştirilmesi,
- Bölgede daha güvenli ve konforlu bir yaya ve araç dolaşımının sağlanması,
- Yük için etkin ve en yüksek seviyede hareketlilik ve erişimin sağlanması,
amacıyla, istatistiksel ve matematiksel yöntemlerle kurulan yolculuk talep tahmin modelleri ile hedef yıl projeksiyonları için incelenen kentin ulaşımına ilişkin stratejilerin belirlendiği planların bütünü olarak tariflenebilir.
Diğer bir tarifle Ulaşım Ana Planı; metodolojik bir süreç izleyen ve matematiksel yöntemler ile talep tahmin modellerinin kurulumunu amaçlayan, kentlerin 15-20 yıllık (veya imar planları projeksiyon yılı) hedefler doğrultusunda kapsamlı bir çalışmadır. Bir kentte gerek araçlar ile gerekse yaya olarak bir yerden bir yere hızlı ve güvenli bir şekilde ulaşmak, mevcutta var olan sorun ve darboğazları çözüme kavuşturmak, şehrin fiziksel ve kültürel olarak gelişmesine ulaşım ve trafik şartlarını da sağlıklı ve verimli bir şekilde entegre etmek maksadı ile yapılan stratejik seviyedeki çalışmaların bütününe Ulaşım Ana Planı denmektedir (TBB).
Bir kentin en önemli sorunları genel olarak Ulaşım, Çevre ve Enerji olarak sıralanmaktadır. Ulaşım konusundaki sorunları sıralanırken ise en başta plansız büyüme ve buna bağlı ortaya çıkan sorunların geldiği görülmektedir. Yani ulaşım problemlerinin ana kaynağını planlama ile ilgili sorunlar oluşturmaktadır. Bu yüzden, sorunu kaynağında çözmek üzere kentin İmar Planlarıyla entegre Ulaşım Ana Planının hazırlanması, bugün için tedbirler alınmasını sağlarken; gelecek için ortaya çıkacak sorunları çözmek üzere de hayati derecede önem taşımaktadır.
Kentlerde yaşanan ulaşım sorununa bütüncül olarak bakıldığında, aslında bunun ulusal bir sorunun parçaları niteliğinde olduğu görülmektedir. Bu yüzden, sorunun çözümü için ulusal politikalara ve yasal mevzuatta ise konu ile ilgili düzenlemelere ihtiyaç duyulmaktadır. Ülkemizde bu konuda politikalar geliştirilerek yasal mevzuatta Ulaşım Ana Planı yapılması ve uygulanmasına ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir.
Ulaşım konusunda yapılmış olan yasal düzenlemelerin bir kısmı şu şekildedir:
Sekizinci Kalkınma Planı’nın “Ulaştırma Özel İhtisas Komisyonu Raporu Kentiçi Ulaşım Alt Komisyonu Raporu”nda; “Kentiçi Ulaşımda Yetki ve Sorumluluk Paylaşımı” başlığı altında;
“Belediyeler kendi sınırları içinde imar planlaması ve ulaşım planlaması çalışmalarını yürütmekle ve uygulamakla sorumludur. Dolayısıyla belediyeler bu iki planlama kriter ve süreçleri arasında eş güdümü ve ulaşım ana planının imar planına uygunluğunu sağlama sorumluluğunu da taşımaktadır.” şeklinde ifade edilmiştir.
Dokuzuncu Kalkınma Planı’nın “Kentiçi Ulaşım” başlığı altında; “444. Toplumun tüm kesimlerine eşit fırsatlar sunan, katılımcı, kamu yararını gözeten, yurtiçi kaynakların kullanımına özen göstererek dışa bağımlılığı en aza indiren, çevreye duyarlı, ekonomik açıdan verimli, güvenli ve sürekli yaya hareketinin sağlanmasını esas alan kentiçi ulaşım planlaması yapılacaktır. Arazi kullanım kararlarının her ölçekte ulaşım etkileri ile birlikte değerlendirilmesi ve her ölçeğin gerektirdiği kentiçi ulaşım planlarının hazırlanması sağlanacaktır.” denilmektedir.
10. Ulaşım Şurası Kent İçi Çalışma Grubu Raporunun “Kentiçi Ulaşım Planlaması Sorunlar, Stratejiler ve Eylemler” bölümünde, Kentlerde sürdürülebilir ulaşım planlama yaklaşımlarının uygulanmaması sorun olarak tanımlanmış ve stratejiler başlığında “Ulaşım Ana Plan (UAP) yapım zorunluluğunun getirilmesi”, eylemler başlığında ise “Nüfusu 100.000 ve daha büyük her kent için ulaşım ana planı yapılacak ve beş yılda bir güncellenecektir.” ifadelerine yer verilmiştir.
5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununun 7. maddesi ile bu hususta açık yasal düzenleme yapılmış ve söz konusu kanunun maddesi şu şekilde yayınlanmıştır:
“Madde 7- Büyükşehir belediyesinin görev, yetki ve sorumlulukları şunlardır:
f) Büyükşehir ulaşım ana planını yapmak veya yaptırmak ve uygulamak; ulaşım ve toplu taşıma hizmetlerini planlamak ve koordinasyonu sağlamak; kara, deniz, su ve demir yolu üzerinde işletilen her türlü servis ve toplu taşıma araçları ile taksi sayılarını, bilet ücret ve tarifelerini, zaman ve güzergahlarını belirlemek; durak yerleri ile karayolu, yol, cadde, sokak, meydan ve benzeri yerler üzerinde araç park yerlerini tespit etmek ve işletmek, işlettirmek veya kiraya vermek; kanunların belediyelere verdiği trafik düzenlemesinin gerektirdiği bütün işleri yürütmek.”
Bu yasa ile Ulaşım Ana Planının yapımının büyükşehir belediyeleri tarafından yapılması zorunlu hale getirilmiştir.
Diğer bir yasa ise, 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanununa dayanılarak 09.06.2008 tarih ve 26901 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Ulaşımda Enerji Verimliliğinin Artırılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte de bu konuda yapılan düzenlemeleri içermektedir. Söz konusu yönetmelikteki madde şu şekildir:
“Madde 10 – (1) Büyükşehir belediyeleri ve büyükşehir belediyesi sınırları dışındaki belediyelerden Nüfusu yüz binin üzerinde olanlar ulaşım ana planı hazırlarlar. Bu planlar 15 (on beş) yıllık süreler için yapılır ve her 5 (beş) yılda bir yenilenir. Şehir planları ile sürdürülebilir kentsel ulaşım planları birlikte ele alınır.”
Ayrıca 5393 sayılı Belediyeler Yasası ile belediyenin görev ve sorumlulukları şu şekilde belirlenmiştir.
“a) İmar, su ve kanalizasyon, ulaşım gibi kentsel alt yapı; coğrafî ve kent bilgi sistemleri; çevre ve çevre sağlığı, temizlik ve katı atık; zabıta, itfaiye, acil yardım, kurtarma ve ambulans; şehir içi trafik; defin ve mezarlıklar; ağaçlandırma, park ve yeşil alanlar; konut; kültür ve sanat, turizm ve tanıtım, gençlik ve spor; sosyal hizmet ve yardım, nikâh, meslek ve beceri kazandırma; ekonomi ve ticaretin geliştirilmesi hizmetlerini yapar veya yaptırır.”
Bu yasal düzenlemelerin yanı sıra Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğü’nün görevlerini, 655 Sayılı Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin 15. Maddesi belirlemektedir ve şu şekilde ifade edilmiştir:
“c) Kamu kurum ve kuruluşları, belediyeler, il özel idareleri, gerçek ve tüzel kişilerce yaptırılacak (a) bendinde yazılı ulaştırma altyapılarının proje ve şartnamelerini incelemek veya incelettirmek ve onaylamak.
ç) Kamu kurum ve kuruluşları, belediyeler, il özel idarelerinin metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemi kurma taleplerini değerlendirmek ve uygun olanlarını Bakanlar Kurulunun iznine sunmak.
d) Kamu kurum ve kuruluşları, belediyeler ve il özel idareleri tarafından yaptırılacak metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemlerinin proje ve şartnamelerini incelemek veya incelettirmek ve onaylamak.
e) (a) bendinde yazılı ulaştırma altyapıları ile metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemlerinin standartlarını ve bunlarla ilgili birim fiyatları belirlemek.
f) Bakanlar Kurulunca yapımının üstlenilmesine karar verilen metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemleri ve bunlarla ilgili tesislerin ilgili kuruluşlarla işbirliği yaparak plan, proje ve programlarını hazırlamak, hazırlatmak, incelemek, incelettirmek ve bunları yapmak veya yaptırmak.
Bu kapsamda Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilecek raylı sistem, metrobüs, trambüs gibi yüksek maliyetli projelerin uygulanabilmesi için de Ulaşım Ana Planı çalışmalarına ihtiyaç duyulduğu görülmektedir.
Ulaşım Ana Planı çalışmaları literatürde genel olarak 7 başlık altında gerçekleştirilmektedir. Bunlar:
1- Mevcut verilerin toplanması ve değerlendirilmesi,
2- Saha çalışmaları ile yeni verilerin toplanması ve değerlendirilmesi
3- Ulaşım talep tahmin modelinin kurulması, kalibrasyonu ve validasyonu
4- Hedef yıllar için projeksiyonların hazırlanması,
5- Yetersizlik Analizi: Toplanan bilgiler ve kalibre edilen modeller kullanılarak
mevcut ve hedef yıllar için sorunların ve darboğazların belirlenmesi
6- Alternatif yol ağı, toplu taşıma tür ve planlarının geliştirilmesi, bu planların ulaşım modeliyle test edilmesi
7- En uygun alternatifin seçilerek Ulaşım Ana Planı olarak hazırlanması: Ulaşım Ana Planı önerilerinin stratejik ölçekte tanımlanması ve modellenmesi
Ülkemizde Ulaşım Ana Planı kapsamında yapılan çalışmalarda ise yukarıda belirtilen iş kalemlerine ilave olarak:
- Kentin Coğrafi Bilgi Sistem veri altyapısı bulunmuyorsa, bu altyapının kurulması,
- Trafik Yönetimi ve Sirkülasyonu ile Geometrik Düzenleme çalışmalarının yapılması,
- Toplu Taşıma Sisteminin Optimizasyonu,
- Ulaşım Ana Planı sonuçlarında Metro veya Hafif Raylı Sistem gibi yüksek kapasiteli toplu taşıma sistemleri gereksinimi durumunda, bu sistemlerle ilgili proje ve fizibilite çalışmalarının hazırlanması
iş kalemleri de gerçekleştirilmektedir.